Wojciech z Brudzewa

WOJCIECH z BRUDZEWA, BRUDZEWSKI WOJCIECH, ALBERTUS de BRUDZEWO (1445–1495)

Wojciech Brudzewski przyszedł na świat w roku 1445 w Brudzewie w ówczesnym powiecie konińskim i województwie kaliskim, jako syn mieszczanina, Stefana. Po ukończeniu nauki w rodzinnej miejscowości, skierował swe kroki do pobliskiego Kalisza. Działała tutaj od początku XV stulecia. przy kolegiacie Najświętszej Marii Panny szkoła, „do której nauczycieli z Akademii Krakowskiej brano”. Była to więc – mówiąc językiem współczesnym – szkoła średnia. Zapewne po jej ukończeniu Brudzewski wyjechał do Krakowa. Tutaj, 25 sierpnia 1468 r. wpisał się w poczet studentów Uniwersytetu. W grudniu 1470 r., po wcześniejszym przerobieniu jedenastu lektur przewidzianych programem stopnia niższego, uzyskał bakalaureat. Nie podjął jednak pracy jak większość bakałarzy, ale rozpoczął studia na wyższym poziomie. Po uzyskaniu magisterium (w końcu 1473 lub w początkach 1474 r.) mógł już samodzielnie prowadzić zajęcia ze studentami. Uposażenie początkującego magistra nie było zbyt wysokie, stąd poszukiwał on dodatkowych zajęć. W okresie między 1474, a 1476 r. objął więc Wojciech funkcję przełożonego bursy węgierskiej, mieszczącej się wówczas w domu Melsztyńskich przy ulicy Brackiej.

  W 1476 r. Brudzewski, będąc już najprawdopodobniej docentem, został profesorem Kolegium Mniejszego. Rozpoczął też w tym czasie ożywioną działalność naukową. To właśnie wtedy powstało jego dzieło „Tabulae duodecim domorum coeli”, które stało się podstawą jego przyszłej sławy. Nazwisko Brudzewskiego stawało się coraz bardziej znane. 6 marca 1483 r. otrzymał profesurę w Kolegium Większym, a kolejne awanse dały mu możliwość prowadzenia wykładów z matematyki, filozofii i teologii. Jego rosnąca sława ściągała do Krakowa zarówno Polaków, jak i cudzoziemców, pragnących go wysłuchać. Uczniami Brudzewskiego były znakomite później postacie : Marcin z Olkusza, Jakub z Kobylina, Bernard Wapowski, Mateusz z Szamotuł, Konrad Celtes i prawdopodobnie Mikołaj Kopernik.

  W latach 1482 – 1494 uczony prowadził szereg ćwiczeń i wykładów. Jego wykłady obejmowały takie zagadnienia, jak : problemy astronomiczne, metafizykę Arystotelesa, perspektywę, historię Tytusa Liwiusza, parva logicalia, meteora, parva naturalia, De sfera orbis, De caelo et mundo, De generatione et corruptione. Wykładał również arytmetykę i fizykę.

   Równolegle z działalnością dydaktyczną, Wojciech prowadził intensywne prace badawcze z zakresu astronomii i matematyki. Z jego prac naukowych wymienić należy zalecane w swoim czasie jako najlepsze w swym rodzaju, wydane w Mediolanie komentarze do współczesnej mu teorii planet „Commentaria utillissima in theoreticis planetarium in studio generali Cracoviensi, per Albertum de Brudzewo, pro introductione juniorum corrogatum, impresum Mediolani, alte Ulderici Scinzenzelor” oraz opis użycia i konstrukcji przyrządu stosowanego w astronomii i żegludze „De Constructione Astrolabii”. Był także członkiem założonego przez humanistę niemieckiego Konrada Celtisa towarzystwa literackiego „Sodalitas Litteraria Vistulana” („Nadwiślańskiego Towarzystwa Literackiego”).

   Wojciech z Brudzewa był wyraźnie nieufny wobec systemu geocentrycznego. Jako pierwszy stwierdził, że Księżyc porusza się po elipsie i że w stronę Ziemi zwrócony jest zawsze tylko jedną stroną. Nie krył swojej opinii o niedoskonałości systemu Ptolemeusza i wykazywał niezgodność wielu obserwacji z głoszoną przez niego teorią . Nie wyciągał jednak wniosków do końca i nie próbował stworzyć własnej teorii.  

    Brudzewski musiał być zapewne człowiekiem sprawnym organizacyjnie, skoro powierzano mu różne ważne funkcje. W semestrze zimowym roku akademickiego 1485/86 pełnił funkcję dziekana, a przed 7 września 1489 r. został prokuratorem Uniwersytetu. Z racji pełnienia tego urzędu prowadził szereg spraw, dotyczących głównie kwestii regulacji długów zalegających na rzecz Uniwersytetu, pozaciąganych głównie przez osoby prywatne. W początkach 1494 r. objął również bogatą kanonię w kościele św. Floriana na Kleparzu.

    Szeroka wiedza, osobisty urok astronoma oraz chęć posiadania na swoim dworze znanego uczonego sprawiły, że pod koniec marca 1494 r. Wojciech wyjechał do Wilna, na dwór wielkiego księcia litewskiego, Aleksandra Jagiellończyka, gdzie objął stanowisko sekretarza książęcego. Do jego obowiązków należało m. in. wypełnianie misji dyplomatycznych. W Wilnie napisał też traktat „Conciliator”, którego oryginału dotąd nie udało się odnaleźć.

       Książę Aleksander postanowił zatrzymać Brudzewskiego przy sobie na dłuższy czas i wynagradzając utratę stanowiska w Akademii, uposażył go hojnie urzędami i dochodami przy wileńskiej katedrze pw. św. Stanisława. Niestety, świetnie  rozwijającą się karierę naukową i polityczną, przerwała przedwczesna śmierć w dniu 12 maja 1495 r. Wielki uczony spoczął w katedrze wileńskiej.

      Przed 1495 r., a więc zapewne przed swoim wyjazdem do Wilna, Wojciech utworzył fundację dla Uniwersytetu Krakowskiego. Zapis obejmował sumę 32 grzywien i 50 zł węgierskich, co stanowiło sumę 51 zł i 6 gr. Czynsz roczny z tej sumy wynosił 4 zł i 24 gr. Sumy te zabezpieczono na jatce J. Tyla w Małym Rynku w Krakowie oraz na innej jatce, położonej w pobliżu kościoła mariackiego. Dochody miały być przeznaczone na uposażenie duchownego związanego z uczelnią i kościołem pw. św. Piotra i Pawła. W 1509 r. na prebendę tą wprowadzono Stanisława z Brudzewa. Można więc przypuszczać, że zamierzeniem fundatora było wspomaganie mieszkańców Brudzewa, którzy poświęcili się karierze naukowej i duchownej.

      Wojciecha z Brudzewa z całą pewnością należy zaliczyć do grona wybitnych przedstawicieli myśli humanistycznej w Polsce. Znakomite świadectwo wystawili mu już jemu współcześni. Marcin z Olkusza nazwał go astrologiem o wielkiej wiedzy oraz astronomem przewyższającym wszystkich innych w Polsce. Jakub z Iłży wspominał go jako męża godnego wiekuistej pamięci. Zdaniem Kallimacha był Wojciech w naukach matematycznych od dawna tak zatopiony „iż obejmował swoim umysłem wszystko cokolwiek czy to Euklides, czy Ptolemeusz wynalazczym duchem ustanowili, rzeczy zaś uchodzące naszej baczności umie słuchaczom tak wyłożyć, że stają się zrozumiałe bardziej od światła, wręcz jak gdyby się je naocznie widziało”.

Wydarzeniem dużej rangi były w Brudzewie obchody „Roku Kopernikowskiego 1973”, zorganizowane z okazji przypadającej 500 rocznicy urodzin wielkiego astronoma. Już w listopadzie 1972 r. staraniem władz powiatu tureckiego oraz miejscowych działaczy, powołany został Komitet Obchodów Roku Kopernikowskiego oraz Nauki Polskiej, na którego czele stanął przewodniczący Prezydium Powiatowej Rady Narodowej w Turku, Jan Grzelczyk. Liczne grono wśród członków Komitetu stanowili działacze z Brudzewa. W opracowanym programie obchodów, szczególną uwagę poświęcono postaci Wojciecha z Brudzewa, którego wykładów w Akademii Krakowskiej mógł prawdopodobnie słuchać Kopernik.

       Program uroczystości był bardzo bogaty i urozmaicony. We wszystkich szkołach powiatu i miasta Turku odbyły się w dniach 20–26 listopada 1972 r. uroczyste spotkania młodzieży szkół podstawowych i średnich, podczas których nauczyciele i wychowawcy przedstawili rolę i znaczenie Wojciecha z Brudzewa w dziejach polskiej nauki. Szczególnie podniosły charakter miały uroczystości w samym Brudzewie, gdzie 25 listopada 1972 r. odbyła się uroczysta akademia, poświęcona dziejom osady oraz życiu i działalności Brudzewskiego. Okolicznościowy referat wygłosił miejscowy aptekarz, Bogdan Hellich.

       Sesję w Turku w dniu 26 listopada 1972 r. poprzedziło otwarcie Izby Muzealnej Ziemi Tureckiej, prezentującej wystawę poświęconą Wojciechowi z Brudzewa oraz kulturze ludowej powiatu tureckiego. Złożyły się na nią fotokopie dokumentów Uniwersytetu Jagiellońskiego, pism i rozpraw Wojciecha i Kopernika, miejscowe stroje ludowe, eksponaty ilustrujące dzieje rzemiosła tureckiego.

       Organizatorem sesji pod hasłem „Wojciech z Brudzewa, astronom, matematyk i nauczyciel Mikołaja Kopernika” w Klubie „Tęcza” Powiatowego Domu Kultury były : Tureckie Towarzystwo Regionalne, Powiatowy Dom Kultury i Wielkopolskie Towarzystwo Kulturalne. Do udziału w niej jako referentów zaproszono przedstawicieli poznańskiego i warszawskiego środowiska naukowego. W jej trakcie wygłoszone zostały następujące referaty :

-prof. Waldemar Voise „ Nauka polska w epoce Odrodzenia”,

-redaktor Stefan Atlas „Na śladach Wojciecha z Brudzewa”,

-doc. Ryszard Palacz „Życie i dzieło Wojciecha z Brudzewa”,

-doc. Jerzy Dobrzycki „Wojciech z Brudzewa jako astronom i nauczyciel Kopernika”,

-prof. Włodzimierz Zonna „Współczesne kierunki badań astronomicznych”.

Dla brudzewian szczególnie ważne były referaty redaktora Atlasa i doc. Palacza, w których udowadniali oni, że wielki uczony pochodził właśnie z tego Brudzewa. Sesji przewodniczył doc. Hieronim Hurnik. Z okazji sesji, staraniem Powiatowego Domu Kultury w Turku wydany został folder zatytułowany „Wojciech z Brudzewa 1445–1497”.

       Uczonego uczczono także tablicą pamiątkową umieszczoną w brudzewskim kościele parafialnym pw. św. Mikołaja. Społeczeństwo Brudzewa wyrażało jednak przekonanie, że najlepszą formą upamiętnienia wielkiego rodaka, będzie wystawienie w osadzie jego pomnika. Zabierając głos w tej kwestii podczas zebrania w dniu 11 marca 1983 r., Helena Szlabs powiedziała : „Od kilkunastu lat czynione były starania w celu udowodnienia miejscowości, w której urodził się Wojciech z Brudzewa. Po przeszukaniach badawczych, związanych z ustaleniem rzeczywistego miejsca urodzenia Wojciecha uczeni stwierdzili, że ten wielki uczony, profesor Akademii Krakowskiej, urodzili się w Brudzewie w powiecie tureckim. Ten pogląd znajduje potwierdzenie w dokumentach archiwalnych. My mieszkańcy Brudzewa pragniemy go upamiętnić dla potomności tej miejscowości, województwa konińskiego i kraju. Dla upamiętnienia dążyć będziemy do wybudowania obelisku kamiennego sławnego rodaka naszej miejscowości, Wojciecha z Brudzewa, nauczyciela Kopernika z okazji 486 rocznicy jego śmierci. Pomnik ustawiony będzie na placu przy skwerku od strony północnej w pobliżu kościoła parafialnego i zbudowany z datków mieszkańców Brudzewa oraz pomocy rzeczowej i datków zamieszkałych w Brudzewie i innych miejscowościach województwa i rejonu naszego kraju”. Po ogólnej dyskusji jednogłośnie powołano Społeczny Komitet Budowy Pomnika Wojciecha z Brudzewa, złożony z 22 członków honorowych i 44 czynnych oraz lokalnych instytucji i przedsiębiorstw, takich jak : Bank Spółdzielczy w Brudzewie, Elektrownia „Adamów”, Gminna Spółdzielnia w Brudzewie, Spółdzielnia „Chałupnik” w Turku, Koło Gospodyń Wiejskich w Brudzewie, Kopalnia Węgla Brunatnego „Adamów”, Zakłady Przemysłu Jedwabniczego „Miranda” w Turku, Ochotnicze Straże Pożarne z terenu gminy, PGR Brudzyń, Zespół Szkół Ogólnokształcących w Turku, Kolo Związku ZMP w Brudzewie, Terenowe Koło Ligi Kobiet Polskich w Brudzewie oraz prezesi Kółek Rolniczych z terenu gminy, sołtysi wsi gminy Brudzew, nauczycielstwo z terenu gminy. Skład Komitetu zatwierdzony został przez Gminną Radę Narodową w Brudzewie na posiedzeniu w dniu 29 czerwca 1983 r. Rada jednomyślnie poparła też inicjatywę budowy pomnika, zgłoszoną przez radnego, Ryszarda Karwackiego. Pomnik wielkiego brudzewianina, autorstwa Henryka Karbowego z Bratuszyna, stanął na brudzewskim rynku, w pobliżu remizy OSP, we wrześniu 1988 r.

Źródło: Mariusz Kaszyński